Líf á öðrum plánetum

Rithöfundurinn Alan Bennett segir frá því í ritgerðasafninu The Uncommon Reader að konunglegur bókavörður Elísabetar Bretadrottningar hafi haldið að henni skáldsögum eftir Jane Austen en drottning hafi ekki kunnað að meta þær, því hún var svo hátt yfir alla landa sína hafin að hún skildi ekki yfirstéttartogstreituna sem knýr framvindu bóka Austen að miklu leyti. Hann lýsir því svo að úr sessi drottningar hafi persónurnar verið svo fjarlægar að þær voru sem maurar og frásögnin því fræðileg en ekki skemmtun.

Þessi saga er ekki rifjuð upp til að gera lítið úr Bretadrottningu, staða hennar er ekki hennar sök nema að litlu leyti. Það er ekki heldur ástæða til að gera lítið úr menntamönnum sem skilja ekki alþýðufólk, háskólafróðu fólki sem skilur ekki hvað almenningur er að hugsa, að hverju hann leitar og hvers hann krefst. Þrátt fyrir það skilningsleysi hafa mennta- og listamenn aftur á móti iðulega leitast við að ná til almennings, en með misjöfnum árangri. Sjá til að mynda Halldór Laxness þar sem hann stendur með félögum sínum í Kommúnistaflokki Íslands á Akureyri sumarið 1937; þessi snyrtilegi fagurkeri, sem alltaf var bísperrtur og glæsilegur á top notch-skóm stendur eilítið hokinn í hnjám, með hendur í vösum í flaksandi gabardínfrakka – gerir í því að vera sem verkamannslegastur. Það er eins og hann sé að segja: Sjáið mig, verkamanninn!

Á þeim tíma, fjórða áratug síðustu aldar og fram eftir öldinni, voru kommúnistar að berjast fyrir alþýðuna, fyrir verkamennina, en deildu þó ekki kjörum með henni, komnir af alþýðufólki en komnir á annan stað, í annað umhverfi og oftar en ekki orðnir menningarlega sinnaðir heimsborgarar sem skildu ekki alþýðumenn og -konur og lífsbaráttu þeirra. Hugsjónir knúðu þessa menn áfram, en líf verkamannsins var þeim fjarlægt, líkara lífi á annarri plánetu en þeim veruleika sem blasti við þeim í Moskva og Kaupinhafn.

Hægimenn elska einstaklinginn en hata almúgann, en því er öfugt farið með vinstrimenn, eða það hefði maður haldið. Annað kom þó á daginn í kjölfar síðustu kosninga þar sem vinstriflokkar guldu afhroð. Vinstrisinnað mennta- og listafólk hefur nefnilega verið gjarnt á að formæla löndum sínum fyrir að kjósa ekki „flokka alþýðunnar“, segja þá hafa gullfiskaminni, þeir séu haldnir Stokkhólmsheilkenninu, vanþakklátir einfeldningar og auðveld bráð illa innrættum stjórnmálamönnum. Samt er það nú svo að þessir landar okkar eru ekkert öðruvísi og í engu ómerkari en sá fjórðungur þjóðarinnar sem kaus vinstriflokkana.

Í áðurnefndri frásögn Bennets kemur fram að með tímanum hafi Bretadrottning lært að meta Jane Austen eftir því sem hún öðlaðist meiri skilning á bókmenntum og mannlegri náttúru. Vonandi öðlast beiskir íslenskir vinstrimenn meiri skilning á mannlegri náttúru og ná aftur sambandi við íslenska alþýðu.

Á myndinni er Halldór Laxness á Akureyri sumarið 1937. Með honum eru Einari Olgeirsson og Steingrímur Aðalsteinsson, sem buðu sig fram fyrir Kommúnistaflokk Íslands. Einari náði kjöri en Steingrímur ekki. Ingibjörg Einarsdóttir tók myndina.

Tunglið allt úr tómum osti

Sé tunglið allt úr tómum osti
talsvert held ég að það kosti

hljómaði í leikritinu Ferðinni til Limbó eftir Ingibjörgu Jónsdóttur sem frumsýnt var í Þjóðleikhúsinu vorið 1964. Í því segir frá ferð músasystkinanna Magga og Möllu til plánetunnar Limbó, sem er miðja vegu milli jarðar og tunglsins, en Magga litla langar til að komast til tunglsins og í ostinn sem þar sé að finna.

Að einhver trúi því að tunglið sé úr osti er gjarnan notað til að gera gys að viðkomandi eða að sýna fram á barnaskap, enda dettur engum í hug að slík og þvílík della geti verið sönn; vísindin hafa sýnt okkur fram á að tunglið sé úr tómu grjóti. Að því sögðu þá lifir allskyns fjarstæðu- og dellutrú góðu lífi á okkar upplýstu öld, hvort sem það er trú á kókoshnetuolíu, agave-síróp og það að Bandaríkjamenn hafi sjálfir sprengt upp tvíturnana, ótti við bólusetningar eða sannfæring um að það sé ekki að hitna á jörðinni og ef svo er þá sé það örugglega ekki mannkyni að kenna.

Segjum sem svo að hópur manna takið að efast um það að tunglið sé úr grjóti. Sjáið bara, segja þeir, það er mysulitt og þar af leiðir: Það er úr osti! Þeir gætu líka gripið til röksemda á við: Til eru heimildir um að tunglið hafi verið úr osti á landnámsöld og þar af leiðir: Það er úr osti í dag! Ég er ekki í vafa um að hægt væri að finna fjölda manna sem myndu skrifa undir slíka staðhæfingu, ekki síst ef hún væri sett upp á netinu.

Fjölmiðlar myndu eflaust gefa slíkum fullyrðingum gaum og í takt við misskilið hlutleysishlutverk myndu þau gefa ostatrúarmönnum sama pláss í fjölmiðlum og raunhyggjumönnum. Í hvert sinn sem rætt væri um tunglið við stjarnvísindamann þyrfti líka að hafa tunglostafræðing með. Fyrir vikið fengi almenningur þá hugmynd í kollinn að það væri umdeilt hvort tunglið væri úr grjóti og tilgátan um að það væri úr osti væri jafn líkleg.

Ofangreint hljómar kannski eins og hver önnur þvæla, en á sér þó stað í raunveruleikanum þegar loftslagsvísindi eru annars vegar. Í þeim fræðum fær hávær minnihluti ámóta pláss í fjölmiðlum og þeir sem rannsakað hafa málið og komist að þeirri niðurstöðu að það fari hlýnandi í heiminum og að sé að miklu eða mestu leyti af okkar völdum.

Umræður um að hvort það sé að hitna í heiminum eða ekki ráðast núorðið einna helst af pólitískum skoðunum og vestan hafs skiptir líka máli hverrar trúar viðkomandi er. Í öllu argaþrasinu gleymist að 97% loftslagssérfæðinga eru sammála um að veðurfar fari hlýnandi af manna völdum. 3% þráast við fyrir einhverjar sakir, sumir sjálfsagt vegna þess að það væri svo indælt ef tunglið væri úr tómum osti því:

Þá yrði Möllu magi stór
og Maggi ekki lengu mjór.

(Á myndinni sjást ostatrúarmaðurinn Wallace og ostatrúarhundurinn Gromit gæða sér á tunglosti á tunglinu.)

Mann- og kvenfyrirlitning

Eitt af helgiritum unglingsára minna var bókin One-Dimensional Man eftir þýska heimspekinginn Herbert Marcuse. Á þeim tíma, í upphafi áttunda áratugarins, var annar hver maður að blaða í Marcuse, þótt ekki hafi skilningurinn á verkinu kannski verið ýkja mikill. Ég man þó að mér þótti það flott greining á kapítalismanum að í neyslusamfélagi hans muni sál almúgans felast í varningi, bílum, stereógræjum (hvað er það annars), pallaraðhúsi og eldhústækjum. (Víst er þetta einföldun en á líka að vera það.)

Því er þetta rifjað upp hér að ég rakst á One-Dimensional Man í bókabúð í fyrrakvöld og fór að fletta henni mér til gamans. Þar var margt sem hefur ekki staðist tímans tönn og inn á milli gullkorn eins og óborganleg tilvitnun í annan mikinn marxista, Jean-Paul Sartre. Sartre var samtímamaður Marcuse, nokkru yngri þó, og þeirra skoðanir lágu saman að mörgu leyti. Tilvitnunin sem Marcuse tínir til er úr ritinu Critique de la raison dialectique og fjallar um erótíska drauma kvennanna við vélina. Ég man ekki eftir að hafa tekið sérstaklega eftir henni á sínum tíma, en ég tók eftir henni núna og þá sérstaklega kvenfyrirlitningunni sem bjó undir.

Víst er innbyggt í fræði Marcuse, líkt og svo oft í vinstrimennsku, lítið álit á almúganum, sem hann og aðrir marxistar vildu vernda fyrir vondu kapítalistunum, en litu um leið niður á fyrir óstéttvísi, menntunarskort og smáborgaraskap. Minna hefur farið fyrir umræðu um það hvernig eðlislæg kvenfyrirlitning þess tíma smitaðist inn í byltingarfræðin.

Svonefnd '68-kynslóð tignaði Sartre sem spámann og hann stóð líka með byltingarsinnuðum ungmennum á götum Parísar í lok sjöunda áratugarins. Sagan hefur leitt í ljós að þótt hann hafi verið merkilegur á sinn hátt var sambýliskona hans og sálufélagi í gegnum árin, Simone de Beauvoir, mun næmari á það sem fram fór. Hún sá það sem var, að í vinstrihreyfingu þess tíma var barist fyrir frelsi, og þá frelsi karla, en það var enn langt í land að konur fengju að njóta þess frelsis: „Karlar fluttu ræður, en konur vélrituðu þær. Karlar stóðu á sápukössum og í ræðupúlti, en konurnar voru inni í eldhúsi að búa til kaffi,“ er haft eftir Beauvoir, og það var ekki fyrr en konurnar áttuðu sig á því að þær þyrftu að hrinda af stað eigin byltingu að hjólin tóku að snúast: „Ég skildi það loks að konur gætu ekki vænst þess að frelsun þeirra myndi spretta af almennri byltingu, þær þyrftu að hrinda af stað eigin byltingu. Karlar voru alltaf að segja þeim að þarfir byltingarinnar gengju fyrir og síðar myndi röðin koma að þeim.“

Þess má geta að lokum að lykilrit Beauvoir, Hitt kynið, „Le Deuxieme Sexe“, kom út fyrir rúmum 60 árum. Franska dagblaðið Le Monde nefndi hana elleftu merkustu bók síðustu aldar í samantekt sem birtist um síðustu aldamót. [e-mail]

Fiskað í gruggugu vatni

Óttinn nagar sálina er titill á kvikmynd eftir þýska kvikmyndasmiðinn Rainer Werner Fassbinder. Myndin segir frá Emmi, ekkju á miðjum aldri, sem kynnist Ali, marokkóskum farandverkamanni sem er tuttugu árum yngri. Þau fella hugi saman og giftast við litla hrifningu barna hennar og nágranna, en allt fer vel að lokum, eða lítur út fyrir það minnsta kosti í lok myndarinnar.

Heiti kvikmyndarinnar er eftir setningu sem Ali lætur falla þegar þau eru að glíma við fordóma fjölskyldu Emmi og nágranna (hann segir reyndar á sinni farandverkamannaþýsku „Angst essen Seele auf“ sem þýðir orðrétt„ótti éta sál upp“) og orð að sönnu því óttinn nagar sál hans og Emmi. Hann nagar ekki síður sálir þeirra sem tortryggja þau og fyrirlíta fyrir aldursmuninn og eins fyrir þá ósvinnu að hvít kona sé að taka saman við ungan þeldökkan farandverkamann.

 

Þessi mynd Fassbinders var frumsýnd ytra fyrir hálfum fjórða áratug, þegar straumur innflytjenda barst til Þýskalands frá Tyrklandi og Norður-Afríku, og hér á landi ekki löngu síðar á kvikmynda- eða listahátíð. Hún varð mér mjög minnisstæð og er enn enn – mér varð einmitt hugað til hennar þegar ég las ummæli Angelu Merkel Þýskalandskanslara um að fjölmenningarsamfélagið hefði „mistekist algjörlega“, eins og hún orðaði það.

 

Merkel er sjálfsagt ekki óttaslegin í alvöru en hún er að nýta ótta annarra sér til pólitísks framdráttar, gerir út á ótta, spilar á þjóðerniskennd kjósenda, ýtir undir hatur til að næla sér í atkvæði. Það hafa stjórnmálamenn gert alla tíð um allan heim, enda auðveldara að sameina fólk um ótta en hugsjónir og auðveldara að viðhalda óttanum en hugsjónaeldi, því óttann má næra með lygi.

 

Það er vandlifað á þeim tímum þegar vanþekking er orðin að skoðun og fordómar að rökum, en það er einmitt það sem við búum við nú um stundir. Óttinn hefur tekið völdin í pólitískri umræðu í Evrópu, ótti við atvinnuleysi, ótti við gjaldþrot og ótti við útlendinginn, hinn ókunnuga, þann sem er öðruvísi.

 

Stjórnmálamanna er iðulega siður að skara eld að óttanum, ýta undir fordóma gegn litu fólki, gegn samkynhneigðum, gegn múslimum, gegn öllum þeim sem eru ekki eins og við og vilja kannski ekki verða eins og við. Vopn í þeirri baráttu er hálfsannleikur og ósannindi, della sem dreift er um netheima og kjötheima og menn éta upp hver eftir öðrum, hvort sem það eru atvinnulausir verkfræðingar, fyrrverandi sjómenn, alþingismenn, íslenskukennarar í útlöndum eða barnakennarar uppi á Íslandi. Saman við þessa göróttu blöndu hrærum við síðan vænum skammti af ótta við breytingar – hví skyldum við breyta nokkru í þessum besta heimi allra heima? Af hverju getur ekki allt verið eins og það var? 

Íslensk málstefna - breytingartillaga

Íslenska er tungumál landsins. Tungan er sameign þjóðarinnar.  Henni má ekki breyta nema með leyfi Málnefndar.  

(Í tilefni viðtals við Guðrúnu Kvaran í Morgunblaðinu í dag.)

Hvenær er Kani Kani?

Þrátt fyrir unglegt útlit og æskuþrótt man ég eftir Kananum gamla, útvarpsstöð sem rekin var af bandaríska herliðinu á Keflavíkur-flugvelli frá 1952. Á þeim árum sem ég byrjaði að spekúlera í músík var nóg af klassík í Ríkisútvarpinu, sem ég hlustaði og mikið á, en erfiðara að finna aðrar gerðir af tónlist. Þá kom Kaninn sér vel enda var þar að finna kalla eins og Casey Kasem, sem spilaði vinsældalista, Wolfman Jack og fleiri músíkmenn sem miðluðu til okkar þeirri tónlist sem vinsæl var vestan hafs.

Á þeim árum sem ég hlustaði hvað mest á Kanann, í upphafi áttunda áratugarins, var heilmikið að gerast í músíkinni og ekki bara popp; í bland við Kool and the Gang, Johnny Cash, Jimmy Buffet og Stevie Wonder fékk maður meira fjör frá Lynyrd Skynrd, Mike Oldfield, Led Zeppelin, Doors, Rolling Stones, Santana, Alice Cooper, Derek and the Dominoes, James Brown og KC and The Sunshine Band (víst voru þeir frábærir!).

Ég rifja þetta upp hér í kjölfar samtals sem ég átti við gamlan kunningja fyrir stuttu þar sem hann emjaði yfir músíkinni sem spiluð er á útvarpstöðinni Kananum sem byrjaði útsendingar nýverið. Það sem hann hafði helst út á stöðina að setja var að hún var ekki eins og „gamli“ Kaninn, þ.e. að spila tónlist frá áttunda áratugnum (af einhverjum orsökum nefndi hann ekki tónlist frá sjöunda áratugnum, nú eða þeim sjötta þegar útsendingar hófust).

Í kjölfar þessa hlustaði ég á Kanann til að grennslast fyrir um hvað væri á seyði og ekki gat ég betur heyrt en að Kaninn anno 2009 væri nákvæmlega eins og Kaninn forðum, þ.e. að spila þá tónlist sem vinsælust er hverju sinni. Til gamans kannaði ég hvað væri efst á baugi hjá þeim „Kanamönnum“, það er útvarpstöðvum í herstöðvum Bandaríkjamanna víða í Evrópu. Þar eru menn við sama heygarðshornið, þ.e. að spila þá músík sem er vinsælust vestan hafs; listamenn eins og Shakira, Black Eyed Peas, Mariah Carey, Sean Paul og Pink, svo dæmi séu tekin. Að vísu sýnist mér og heyrist menn vera að spila meira rokk á þeim stöðvum en í Kananum íslenska, en það er þá alloft frekar þreytt iðnaðardót og lítið eftirsjá að því: Weezer, Bon Jovi, Pearl Jam og Linkin Park.

Það er gott að minnast gömlu daganna, en óheilbrigt að fagna ekki þeim nýju. Eitt það besta við músík er að hún er síbreytileg og þeir sem hafa gaman af tónlistinni tónlistarinnar vegna hljóta að fagna því að sífellt koma nýjar stefnur og nýir straumar. Þeir sem ríghalda í gamalt dót til að reyna að halda í æskuna ættu að skafa aðeins út úr eyrunum og gefa nútímanum sjens. Kananum líka.

(Birtist í Mogunblaðinu 24. nóvember sl.)

Flóknar fjölskyldur

Flókin fjölskyldutengsl eru áberandi í haustbókaflóðinu; flókin fjölskyldutengsl og einstæðar mæður. Það er kannski ekki há prósenta af þeim ca. þrjátíu bókum sem ég er búinn að lesa af haustflóðinu sem snýst um mæður og börn, en það vildi svo til að ég las þrjár bækur í röð sem meira og minna gengu út á brotin fjölskyldumynstur.

Tengslin eru hvergi flóknari en í skemmtilegri bók Bjarna Harðarsonar, Svo skal dansa, sem segir sögu tveggja kvenna, Sigríðar Bjarnadóttur Velding og Sesselju dóttur hennar, en Sesselja var langamma Bjarna. Sigríður Velding fæddist um miðja nítjándu öldina og Sesselja skömmu fyrir næstsíðustu aldamót. Sigríður bjó við mikla fátækt, var eiginlega allslaus og Sesselja átti lítið meira, þó hún hafi búið við heldur betri kjör en móðir hennar, en þær áttu báðar börn sem þær gátu ekki annast - Sigríður gaf frá sér tvö börn vegna fátæktar og Sesselja átti fimm börn með fjórum mönnum.

Sagan sem Sindri Freysson segir í Dóttir mæðra minna segir einnig frá börnum sem verða viðskila við mæður sínar, eða réttara sagt mæður sem verða að segja skilið við börn sín sökum fátæktar og aðstöðuleysis, því þó okkur hafi heldur miðað áfram í tíma, komnir vel inn í tuttugustu öldina, var fátæktin litlu minni og síst dró úr því að ungar stúlkur létu fallerast - feðurnir lítið annað en sæðisgjafar sem eru úr sögunni að getnaði loknum.

Sagan hans Sindra segir frá stúlku sem á tvær mæður, aðra líffræðilega og hina sem elur hana upp. Sagan er þó ekki eins einföld og virðist við fyrstu sýn, því líffræðileg móðir stúlkunnar átti sér annað líf; hófst úr fátækt fyrir vestan í að verða eiginkona stöndugs Englendings áður en hún hrökklaðist til Íslands að nýju, varð að skilja barn eftir þar ytra og síðan að láta frá sér annað.

Bók Sindra er mun flóknari smíð en hér er gefið til kynna, en hluti hennar rímaði svo vel við bókina hans Bjarna að mér fannst þær renna saman á kafla.

Þriðja bókin sem ég las í lotunni var einnig um konu sem varð að gefa frá sér barn, eða réttara sagt var svipt barni sínu, því bókin hans Bergsveins Birgissonar um hugarfar kúa hefst þar sem foreldrar ungrar stúlku nánast hrekja hana að heiman og svipta hana barninu. Í henni er mesta klisjusmíðin, bæði hvað varðar örlög móðurinnar og svo barnsins, en sagan er líka allt annars eðlis.

(Birtist í Morgunblaðinu 1. nóvember sl. Myndin: Kiddi, Setta, Kristbjörg og Sjana koma fyrir í frábærri bók Bjarna Harðarsonar Svo skal dansa.)

Sterkar konur óskast

Það eru viðtekin sannindi í bókaútgáfu að hinn dæmigerði lesandi er kona á miðjum aldri, áhugasöm um menningu og oftar en ekki langskólagengin. Þrátt fyrir það er bókmenntahefð okkar enn karllæg; þó blessunarlega sé sjatnað flóðið af mæðulegum þroskasögum ungra karla sem ætlaði okkur lifandi að drepa fyrir nokkrum árum, er fátt um sterkar konur að pakka inn fyrir þessi jól.

Það kemur í sjálfu sér ekki á óvart að lítið fari fyrir konum sem sögupersónum; af þeim íslensku skáldverkum sem ég hef lesið undanfarinn mánuð eða svo eru karlar í góðum meirihluta – 38 á móti 19.

Flestar karlabókanna eru þroska- og baráttusögur karla sem þurfa að komast að því hverjir þeir eru (eða hverjir þeir voru), en inn á milli eru líka bækur sem eru með sterkum konum eða stúlkum í aðalhlutverki, til að mynda Svo skal dansa eftir Bjarna Harðarson, þar sem umkomulausar konur bogna en brotna ekki, og eins í sögunni hans Sindra, Dóttir mæðra minna, þar sem helstu sögupersónur eru konur sem takast á við mikil og erfið örlög.

Þá eru eiginlega upp taldar sterkar konur fyrir þessi bókajól, og þær eru í boði karla.

Í bókum kvenna birtast meiri gufur, nefni sem dæmi pasturslitla aðalpersónu Blómanna frá Maó eftir Hlín Agnarsdóttur, og höfuðpersónu Hins fullkomna landslags Rögnu Sigurðardóttur sem er óttalegur veifiskati (veifiskata?); hefur lítið sem ekkert frumkvæði þó hún sé alltaf að setja sig í skylmingastellingar (enda eru skylmingar nútímans í eðli sínu varnaríþrótt).

Í Góða elskhuganum hennar Steinunnar eru þrjár veigamiklar persónur, forvitnilegur karl, kona sem þýðist hann fyrir einhverjar sakir og svo geðlæknir, fínt efni í sterka sögupersónu, vel menntuð, gáfuð og ákveðin, en svo kemur það í ljós í bókinni að hún þráir ekkert frekar en gullhamra frá karlinum og þegar þeir loks koma er lífi hennar lokið.

Kristin Marja kemst eiginlega einna best frá þessu öllu saman í Karlsvagninum, þó hún sé frekar að velta fyrir sér kynslóðabili en bili milli karla og kvenna þá eru konurnar heilar og saga þeirra trúverðug.

Svo verður ekki annað sagt en að sú Auður djúpúðga sem birtist í samnefndri bók Vilborgar Davíðsdóttur sé mikið kjarnakvendi. Ég bíð spenntur eftir framhaldinu.

(Birtist í Morgunblaðinu 22. nóvember sl.)

Pappírinn kvaddur

Fyrir hálfum öðrum áratug lét breski hönnuðurinn og fræðimaðurinn Malcolm Garret þau orð falla í viðtali við Morgunblaðið að bókin væri úreltur upplýsingamiðill. Hann var þá meðal annars að rifja upp sams konar yfirlýsingu og hann hafði sett fram nokkrum árum áður og vakti talsverða athygli og deilur í Bretlandi. Bókin lifir þó enn sem miðill skemmtunar og fróðleiks þó ýmislegt bendi til þess að dagar hennar séu taldir, í það minnsta í núverandi mynd.

Yfirlýsing Garrets beindist að umbúðum en ekki innihaldi; hann var að fjalla um pappír, ef svo má segja, því hann sá fyrir sér að tölvutæknin byði upp á svo mikla möguleika í framsetningu á efni að pappírinn hlyti að láta undan síga. Þeir sem helst hafa gagnrýnt slíka og þvílíka spádóma gleyma því líka oft að bækur eru meira en pappírsstaflar, það er innihaldið sem skiptir máli þó fallega búin bók sé listmunur í sjálfu sér.

Eitt af þeim fyrirtækjum sem mestum árangri hefur náð í netverslun er bókaverslunin Amazon, sem selur reyndar allt milli himins og jarðar í dag. Eigandi fyrirtækisins, Jeff Bezos,  setti það af stað vegna áhuga síns á verslun, en ekki bókaáhuga; Bezos vildi hasla sér völl á netinu og ákvað að velja þann varning sem hentaði best að selja þar - bækur; auðvelt að geyma, auðvelt að senda, vara sem fólk þarf ekki endilega að handfjatla og þar fram eftir götunum. Í því ljósi, þ.e. að Bezos sé ekki bundinn pappír neinum tilfinningaböndum, kemur því væntanlega ekki á óvart að hann hafi séð möguleika felast í því að yfirgefa pappírinn, fara að selja bækur á rafrænu formi.

Eitt af því sem staðið hefur svonefndum rafbókum fyrir þrifum er að það er erfitt að keppa við pappír þegar þægindi eru annars vegar; það er þægilegt að lesa svart letur af hvítum pappír, ekki þarf sérstakan búnað til að lesa bækur annan en þann sem okkur er náttúrlegur, ekki sérstaka tækniþekkingu nema þá sem við tileinkum okkur sem börn (lestrarkunnátta), ekki þarf að hlaða bækur, þær þola talsvert hnjask (meðal annars að digna), hægt er að hnoða kilju í vasa og hægt er að lesa bók í dag sem prentuð var fyrir 500 árum.

Sumt af þessu verður seint jafnað, það er til að mynda ekki fyrirsjáanlegt að rafbækur geti virkað án rafmagns, en tækninni hefur fleygt svo fram að rafbækur eru bæði handhægar og hentugar og svo hafa þær líka upp á ýmislegt að bjóða sem pappírsbókin hefur ekki; hægt er að hafa margar bækur í einu í rafbók (jafnvel þúsundir bóka - hentugt fyrir skólanemendur), sumar rafbækur er hægt að nota í myrkri, hægt er að stækka og minnka letur, hægt að leita í sumum bókanna og skrifa minnispunkta án þess að skemma "bókina" og svo má nota margar rafbækur fyrir sitthvað fleira, til að mynda spila músík ef vill.

Rúmur áratugur er síðan fyrstu rafbækurnar komu á almennan markað, í það minnsta keypti ég fyrstu rafbókina 1999, Rocket eBook, sem er enn nothæf, þó hún hafi vikið fyrir nýrri bókum (fyrst GEB 1150 og síðan Sony Reader). Rocket eBook var fyrsta rafbókin sem náði einhverri útbreiðslu, en þá var aðalmálið hvernig hægt væri að koma í veg fyrir að sá sem keypti rafbók gæti miðlað henni til annarra; þ.e. hver bókin var bundin við rafbók þess sem keypti hana. Á þeim tíma, fyrir um áratug, deildu menn líka um tekjuskiptinu og olli því meðal annars að rafbækur voru síst ódýrari en innbundnar bækur, svo einkennilegt sem það kann að virðast.

Á næstu árum birtust reglulega fréttir um að nú væri þetta alveg að koma, nú myndu rafbækur slá í gegn, en allt kom fyrir ekki. meira að segja Microsoft lagði tugmilljónir í þróun og kynningu á hugbúnaði til að lesa slíkar bækur (Microsoft Reader) og ætlaði að ná markaðnum undir sig. Það var þó ekki fyrr en Sony kynnti til sögunnar Sony Reader (PRS-500) að hjólin tóku að snúast (PRS-500 kom á markað haustið 2006, PRS-505 kom 2008 og PRS-700 sama ár).

Sony varð fljótlega aðal rafbókin og reyndar nánast eina rafbókin sem skipti málið, eða þar til Kindle kom til sögunnar.

Það þótti nánast óðs manns æði þegar Amazon kynnti sína rafbók í nóvember 2007, Kindle. Menn fundu henni flest til foráttu, hún væri ljót og dýr og svo myndi enginn bókavinur sleppa hendi af pappírnum. Fljótlega kom þó í ljós að bókaáhugamenn eru ekki endilega pappírsáhugamenn því Kindle var svo vel tekið að tækið seldist upp á fyrstu fimm tímunum og löng bið var eftir fleiri rafbókum. Ný útgáfa kom svo á markað sl. haust, heitir einfaldlega Kindle 2, og verulega endurbætt, þynnri og öflugri, með betri skjá og meira minni (rúmar um 1.500 bækur). Amazon hefur ekki gefið út hve margar rafbækur fyrirtækið hefur selt, en samkvæmt upplýsingum sem birtust á TechCrunch í ágúst sl. höfðu þá selst um 240.000 eintök, sem er langt umfram spádóma, en rétt er að geta þess að Kindle fæst ekki utan Bandaríkjanna. Til samanburðar má geta þess að af Sony Reader höfðu þá selst 300.000 eintök frá því í október 2006.

Kindle er ekki bara fyrir bækur því einnig er hægt að lesa dagblöð og tímarit í tækinu og sökum þess hvernig tækið er upp sett er allt efni sent sjálfkrafa í tækið frá Amazon um þriðju kynslóðar símanet (sendingarkostnaður er innifalinn í verðinu). Hér er því komið apparat sem hægt er að taka sér í hönd við morgunverðarborðið til að lesa "blaðið", enda er hægt að kaupa áskrift að flestum helstu dagblöðum heims: Le Monde, Frankfurter Allgemeine, The Independent, New York Times, Los Angeles Times, Corriere Della Sera, Financial Times, The Wall Street Journal, The International Herald Tribune og svo má telja.

Fróðir eru ekki sammála um það hvaða áhrif Kindle muni hafa á bóka- og blaðamarkað. Á undanförnum árum hefur mjög hallað undan fæti hjá dagblöðum vestan hafs og þá aðallega fyrir tilstilli netsins; skyndilega varð til dreifileið upplýsinga sem er svo miklu ódýrari og skilvirkari en dagablöð og bókaútgefendur hafa áður þekkt að við því eiga menn engin svör.

Enn sem komið er í það minnsta er ekki svo ýkja mikill munur á verði bóka og blaða eftir því hvort maður fær efnið á pappír eða rafrænu formi þó oft sé erfitt að bera saman vegna tilboða ýmiss konar.
Mánaðaráskrift að Los Angeles Times kostar þannig um 1.200 kr. í Kindle (fyrstu tvær vikurnar ókeypis), en áskrift að pappírsútgáfunni er um 1.500 kr. (kynningartilboð).

Sem dæmi um bók má taka Breaking Dawn, lokabókina í vampírubókaröð Stephenie Meyer, sem kostar hjá Amazon um 1.600 kr. á pappír (innbundin), en um 1.200 í Kindle-útgáfu.

Þess má geta að sendingarkostnaður er ekki innifalinn í verðinu á bókum á pappír á Amazon, en hann er um 500 kr. innanlands (a.m.k. 1.000 kr. til Íslands). Hann er aftur á móti innifalinn í verði bókar á Kindle-sniði (ókeypis sending yfir 3G-farsímanet).

Öll rómantíkin sem tengd er pappírnum, hrjúf hlýleg áferðin, skrjáfið í pappírnum við morgunverðarborðið, lyktin af leðurbandinu, myglulykt af gömlum gersemum, velkta kiljan í rassvasanum - ekkert af þessu skiptir máli því lesendur framtíðarinnar eru þegar orðnir vanir því að lesa á tölvuskjá, lesa vefsíður daginn út og daginn inn, og þeir hafa ekki bundist pappír sömu tilfinningaböndum og þær kynslóðir sem brátt hverfa af sjónarsviðinu.

Þó pappír hafi haft gríðarleg áhrif á sögu Vesturálfu kom hann ekki til sögunnar fyrr en á tólftu öld og það var ekki fyrr en í upphafi nítjándu aldar að pappírsframleiðsla varð svo vélvædd og ódýrt að dreifa upplýsingum á prenti að dagblöð og bækur urðu almenningseign.

Munu menn lesa dagblöð og bækur í sérstökum rafbókum? Skiptumst við á bókum í tölvupósti? Er 2.000 ára sögu pappírs lokið? Við þessum spurningum er ekkert augljóst svar, en þó það sé í sjálfu sér engin ástæða til að halda dauðahaldi í pappírinn er ekki víst að það verði rafbækur sem hafi vinninginn; það er nefnilega ekkert mál að lesa Laxness í farsíma.

Í greinasafninu " Due Considerations: Essays and Criticism " ræðir John Updike sálugi bækur og mærir pappír eins og gamalla manna er siður; finnst það ferleg tilhugsun að hugsanlega eigi pappírinn eftir að fara sömu leið og papírusinn.

Í greinasafninu "Due Considerations: Essays and Criticism" ræðir John Updike sálugi bækur og mærir pappír eins og gamalla manna er siður; finnst það ferleg tilhugsun að hugsanlega eigi pappírinn eftir að fara sömu leið og papírusinn.
Máli sínu til stuðnings nefnir Updike nokkur atriði sem við færum á mis við, við það að hætta að nota pappír til að skrá texta, að vísu ekkert sem kemur eiginlegum skáld- eða fræðiverkum við, en meðal annars þá gleði sem menn hafa af að sjá fallega bundnar bækur í hillum og að strjúka pappír og spjöld af munúð, bók sem minjagrip og svo má telja.

Bókin Firmin eftir Sam Savage segir frá rottunni Firmin sem elst upp við það að meta bækur eftir innihaldi þeirra, frekar en umbúðum, þ.e. hann lærir sem lítill rottugríslingur (þrettándi gríslingur drykkfelldrar móður) að bækur séu hráefni í hreiðurgerð, enda býr hún gríslingunum sínum þrettán hreiður úr Finnegan's Wake, ólesandi doðranti James Joyce. Þegar Firmin litli fer síðan halloka í slagnum um spenann (rottur eru með tólf spena) fer hann að narta í pappírstæturnar í hreiðrinu og kemst á bragðið: bækur eru hinn besti matur.

Svo vindur sögu Firmin fram, hann étur hvert meistaraverkið af öðru (það er honum til happs að rottufjölskyldan býr í kjallara fornbókaverslunar), en svo kemur að hann fer að rýna í textann á síðunum og ekki verður aftur snúið; Firmin fellur gersamlega fyrir innihaldi bókanna og les allt það sem hann kemst yfir (og kemst meðal annars að því að oft er bragð og áferð viðkomandi bóka býsna líkt inntaki þeirra).

Ýmsir þeir sem fjallað hafa um Firmin hafa haft á orði að erfitt hafi verið að komast yfir það að aðalsöguhetjan sé rotta, alla jafna hafi menn á þeim illan bifur og hjálpar lítt til þó um sé að ræða víðlesna og fróða bókarottu - erfitt sé að líta fram hjá því að rottur eru óþrifaleg og illskeytt kvikindi sem bera með sér plágur og annað ógeð. Rottur eru líka óþokkarnir í sögunni af Despereaux, en mýsnar hetjur, sætar og indælar.

Sagan af Despereaux, The Tale of Despereaux, er byggð á samnefndri skáldsögu eftir Kate DiCamillo sem fékk Newberry-verðlaunin bandarísku fyrir bestu barnabók 2004. Höfuðpersóna bókarinnar er nagdýr, líkt og í Firmin, en nú er það mús og það engin venjuleg mús heldur mús sem óttast ekkert og engan. Það skapar eðlilega ýmis vandræði í heimi músanna, því mýs eiga vitanlega alltaf að vera eins og mýs undir fjalaketti.

Inn í söguna af Despereaux, sem varð að vinsælli kvikmynd og sýnd var í vor, fléttast rotta sem er góð, svo vond og svo góð aftur, óhamingjusöm prinsessa og óhamingjusöm ekki-prinsessa, súpuveisla og lútublús svo fátt eitt sé talið. Despereaux er þó málið, músin hugprúða, sem ekki tekst að skelfa þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir fjölskyldu hennar og yfirvalda í Músalandi. Gengur svo langt að þegar hún á að læra að naga bækur fer hún að lesa þær og þá tekur steininn úr: Despereaux er varpað í ystu myrkur. Updike hefði væntanlega kunnað að meta það.

(Hlutar af þessari langloku birtust í Morgunblaðinu í mars og apríl.)

Langdregin leiðindi

Það er nú svo að oft verða bækur frægar fyrir eitthvað allt annað en gæði og sumar svo frægar að gæðin hætta að skipta máli. Þannig er því til að mynda farið með skáldsöguna miklu Lord of the Rings, eftir J.R.R. Tolkien, sem snarað var sem Hringadróttins saga á íslensku og endaði sem bíómynd. Bókin hefur notið gríðarlegrar hylli í fjóra áratugi og það þó hún sé bæði langdregin og leiðinleg – líkt og kvikmyndirnar sem gerðar voru eftir henni.

Undir lok sjöunda áratugarins, er ég var táningur, var enginn maður með mönnum nema hann hefði lesið Lord of the Rings og þá í þeirri útgáfu sem var með alla eftirmálana og viðbæturnar (eftirmálarnir voru sex alls, hver öðrum leiðinlegri, og fjölluðu um tímalínu atburða, ættartengsl (vei!), dagsetningar, tilbúin tungumál Tolkiens og fleira). Það varð því ekki undan vikist að lesa bókina og það þó ég hafi snemma komist að því að Tolkien hafði ekki beitt sjálfan sig neinum aga við samningu bókarinnar, hann var svo óðamála að úr varð hálfgerður grautur sem brotinn var upp með langdregnum ferðalýsingum.

Varla er þörf á að rekja söguþráð bókarinnar fyrir þér, ágæti lesandi, en hann má læsa í eina setningu: Ef þú ert vondur tapar þú þó að þú vinnir. Þessi einfaldi (augljósi) sannleikur er svo grafinn í orðskrúði á ríflega tólf hundruð síðum í eins bindis útgáfunni, en Tolkien hugðist einmitt gefa bókina út í einu bindi þó pappírsskortur á stríðsárunum hafi komið í veg fyrir það.

Ég spáði í það á sínum tíma, þegar ég var samviskusamlega búinn að lesa langlokuna alla og að auki viðaukana og skýringarnar, að þetta hefði hugsanlega getað orðið góð bók með rækilegri styttingu. Til að mynda hefði mátt draga mjög úr landslagslýsingum, klippa út endurtekningar og álfabull, fækka aðalpersónum og stytta rækilega allar bardagalýsingar. Úr hefði þá orðið ágætis bók, kannski 3-400 síður.

Sumir lesa Lord of the Rings reglulega að mér skilst, en eftir skyldulesturinn um 1970 leit ég ekki í bókina að nýju fyrr en ég frétti að til stæði að kvikmynda hana. Skemmst er frá því að segja að hún hafði lítið batnað í millitíðinni. landslagslýsingarnar fóru að vísu ekki eins mikið í taugarnar á mér og forðum, en dulspekin í bókinni var enn leiðinlegri, álfarnir enn tilgerðarlegri og rómantíkin enn væmnari.

Fyrir nokkru kom út aukin útgáfa myndanna þriggja á tólf DVD-diskum. Myndirnar þrjár eru reyndar ekki nema ellefu klukkutímar að lengd (Föruneyti hringsins er hálfur fjórði tími, Turnarnir tveir tólf mínútum betur og Hilmir snýr heimfullir fjórir tímar og ellefu mínútur til), svo það er talsvert af aukaefni í boði, en í ljósi þess að upprunalegar myndir voru eiginlega ekki annað en löng ferðasaga með innskotum af mönnum í hetjuleik og óteljandi orrustum þar sem menn frömdu óteljandi hetjudáðir má gera ráð fyrir að viðbæturnar séu meira af því sama.

Draumur minn er sá að einhver taki að sér að klippa þessi ósköp saman í eina mynd, úr ellefu tíma langloku verði til ein mynd, tveir tímar eða svo. Mín tillaga er þessi: Byrja á að klippa út nánast öll bardagaatriði, allar tilvísanir í Treebeard og Ent-ana mættu hverfa, burt með Tom Bombadil og hans náttúrutilfinningaklám, sleppa mætti Saruman með öllu og hætta við heimsóknina í krána Prancing Pony, stytta til muna langdreginn flæking þeirra Frodos og Sam, gleyma Gimli og banna Boromir og allt hans slekti og svo má lengi telja. Já, svo má gjarnan gleyma álfunum. Algerlega.