Nígerískar fornminjar

Það er í sjálfu sér hjákátlegt að tala um afríska tónlist, enda fjölmörg lönd í Afríku, margar þjóðir og óteljandi þjóðarbrot sem hvert er með sitt tungumál og sína menningu. Nígería er fjölmennasta ríki Afríku og nígerísk menning, tónlist og bókmenntir, vel kynnt á Vesturlöndum. Þó segja megi að innan landamæra þessa mikla ríkis búi ein þjóð eru þjóðarbrotin 400 og í landinu eru töluð 510 tungumál þó opinber tungumál séu ekki nema tíu.

Þó svo mörg þjóðarbrot séu í Nígeríu láta menn sé nægja að skipta landinu í þrjá meginhluta, Yoruba til vesturs, Ibo í austri og Hausa-Fulani í norðri. Spenna milli íbúa þessara þriggja landshluta hefur sett svip sinn á Nígeríu, meðal annars með illvígri borgarastyrjöld undir lok sjöunda áratugarins sem kostaði hundruð þúsunda lífið, aðallega úr hungri.

Líkt og fleiri ríki í Afríku sem losnuðu undan nýlendustjórn Evrópuríkja á sjöunda áratugnum var sjálfstæðið mikil lyftistöng fyrir tónlist og aðra menningu í Nígeríu, en í Nígeríu skipti borgarastyrjöldin, sem Íslendingar kalla Biafrastríðið, gríðarlegu máli í tónlistarsögu landsins.

Í upphafi síðustu aldar var jujutónlist nánast allsráðandi í Nígeríu, bræðingur af afríkum töktum, af pálmavínstónlist, kántrítónlist, kúbversk tónlist og ensk balltónlist. Jujutónlist er Yoruba-tónlist fyrst og fremst og naut mikilla vinsælda í vesturhluta landsins og í höfuðborginni Lagos (margir þekkja jujutónlist eflaust helst af plötum Sunny Ade).

Á sjötta áratugnum barst ný tónlistarstefna til landsins, highlife, enda gerði ganaíski hljómsveitarstjórinn og trompetleikarinn E.T. Mensah allt vitlaust í tónleikaferðum sínum um gervalla Vestur-Afríku, þar með talið Nígeríu. Fjölmargar hljómsveitir sneru sér að highlifetónlist og juju hvarf í skuggann um tíma.

Eins og getið er skiptist Nígería í þrjú meginsvæði og fyrstu árin eftir að landið fékk sjálfstæði 1960 stýrði því bandalag stærstu stjórnmálaflokkar Hausa og Ibo en Yoruba-menn sátu eftir á meðan Ibomenn komu sér vel fyrir í stjórnunarstöðum og náðu ítökum í helstu fyrirtækjum. um miðjan áratuginn færðist helstu stjórnmálaflokkur Yorubamanna í átt að miðju stjórnmálanna og í kjölfar kosninga 1965 myndaði hann stjórn með helsta flokki Hausamanna og ógnaði eðlilega ítökum og völdum Ibomanna. Þeir brugðust svo við að lýsa yfir sjálfstæði í austurhluta landsins, stofnuðu ríkið Biafra 6. júlí 1967. Hófst þá illvíg borgarastyrjöld sem lauk með algerum ósigri Ibomanna 13. janúar 1970.

Þessi átök höfðu mikil áhrif á tónlistarsögu Nígeríu því ekki var bara að þeir Ibomenn sem leikið höfðu highlife hurfu heim til austurhéraðanna, heldur varð það liður í aukinni þjóðarvitund Yorubamanna að jujutónlist sótti í sig veðrið að nýju. Fyrir vikið má segja að highlife hafi nánast horfið af sjónarsviðinu um tíma og bar reyndar ekki sitt barr eftir hörmungarnar.

Menn héldu þó áfram að spila highlife, en fyrir tilstilli manna eins og Fela Ransome Kuti, sem síðar tók sér nafnið Fela Anikulapo-Kuti, komu inn áhrif frá djass, soul og rokki, aukinheldur sem afrísku áhrifin styrktust enn frekar. Það kom líka fleira til; fram að þessu var það alsiða að hótel og helstu skemmtistaður "ættu" hljómsveitir, réðu yfir nafni þeirra, réðu hljómsveitarmeðlimi og ákváðu stefnuna sem sveitin skyldi taka. Nú voru komnir nýir tímar, ungir menn stofnuðu eigin hljómsveitir og spiluðu það sem þeim sýndist og starfræktu meira að segja eigin næturklúbba til að njóta frelsisins. Enn aðrir tónlistarmenn gengu skrefinu lengra í að nútímavæða tónlistina, þeir létu sér ekki nægja að skreyta highlife með rokkgíturum og fönki heldur sneru þeir sé alfarið að því að stæla diskó og rokksveitir frá Bretlandi og Bandaríkjunum.

Að þessu sögðu þá voru fjölmargir tónlistarmenn enn að fást við highlife og ýmis afbrigði þess. Fjölmargir tónlistarmenn í héruðunum austur af Lagos spiluðu highlife og tóku upp eins og heyra má á framúrskarandi safnskífu, Nigeria Special: Modern Highlife, Afro-Sounds & Nigerian Blues 1970-6, sem kom út fyrir stuttu.

Á skífunni, sem er reyndar tvær plötur í einu diskahulstri (líka hægt að fá hana á tveimur tvöföldum LP-plötum með frábærum hljómi) eru tuttugu og sex dæmi um það sem var á seyði á þessum árum. Sumt er nokkuð dæmigert highlife (og gamaldags á þeim árum), en í öðrum lögum hleypa menn á skeið, til að mynd í einu lagi Mono Mono þar sem highlife er kryddað með erkassatónlist og gítarstælum að hætti Jimi Hendrix.

Fyrirtækið Soundway gefur diskinn út, en hann er afrakstur fimm ára rannsókna eiganda útgáfunnar sem skilaði miklu safni tónlistar sem ekki hefur hljómað frá því hún var gefin út í lok sjöundaáratugarins. Eins og eigandinn, Miles Cleret, rekur söguna var helsta vandamálið við að ná tónlistinni saman að alla jafna voru útgáfufyrirtæki og hljóðver búin að henda frumupptökunum og eins var erfitt að finna heil eintök af smáskífum sem hægt væri að nota við endurútgáfu því alla jafna var illa hirt um tónlist sem menn voru almennt búnir að gleyma og að auki voru plöturnar oft spilaðar á lélegum tækjum þar sem menn notuðu stálnagla sem nál á plötuspilaranum.

Hvað sem því líður þá er hér komið frábært safn smámynda af því sem helst var á seyði utan sviðljóssins í Nígeríu á umbrotatímum í sögu þjóðarinnar, frábær samantekt sem eykur til muna skilning á merkri tónlistarsögu

Athugasemdir

[Þorsteinn Valur Baldvinsson, 5.3.2008 kl. 10:00]

Takk fyrir þetta, mikill skortur á fréttum af sögu og menningu landanna í Afríku, Asíu og gamla Sovétsvæðinu.

Virðist ekki vera talið fréttnæmt það sem gerist utan Gömlu Evrópu og Bandaríkjanna, nema annað hvort Evrópumenn eða Bandaríkjamenn komi þar við sögu.

Ansi svart-hvítt fréttamatið hjá fréttastjórum Íslenskra fjölmiðla.

[Guðrún Helgadóttir, 6.3.2008 kl. 09:33]

Þetta var fróðlegt - flott hvað bloggið færir manni stundum fréttir af hlutum sem eru ekki í mainstream umræðunni

[Gunnar Th. Gunnarsson, 6.3.2008 kl. 11:51]

Góður pistill, þó ég sé reyndar ekki sammála því að það sé hjákátlegt að tala um afríska tónlist. Í Afríku er auðvitað margs konar tónlist en þó má alveg segja að ákveðin samnefnari sé yfir tónlist innfæddra í mörgum landa Afríku. Við tölum um evrópska menningu þó löndin í Evrópu séu mörg og ólík, en ákveðin menningarleg element tengja þau saman.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 6.3.2008 kl. 11:54]

Þegar ég tala um samnefnara yfir afríska tónlist þá er ég að meina uppbyggingu hennar, raddsetningu og slíkt.

[Árni Matthíasson , 6.3.2008 kl. 16:15]

Ágæti Gunnar.

Í upphafssetningunni segir ég að það sé "í sjálfu sér hjákátlegt að tala um afríska tónlist", enda er ég að vísa til þess að sá merkimiði, eins og aðrir merkimiðar, til að mynda "evrópsk tónlist", hafi takmarkað notagildi, þó vissulega sé það eitthvert.

Eftir að hafa hlustað tónlist frá ýmsum Afríkulöndum í á þriðja áratug fellst ég svo ekki svo ekki á að ákveðinn samnefnari sé til fyrir alla þá músíkflóru nema þá að hún er til orðin í heimsálfunni Afríku. Það er til að mynda fátt sameiginlegt með taraab-tónlist frá Sansíbar, mbalax frá Malí (nú eða griot-tónlist frá Malí sem er allt öðruvísi en mbalax), mbaqanga frá Suður-Afríku, chimurenga frá Simbabve, gnawa frá Marokkó eða rai frá Alsír svo dæmi séu tekin.

Afríka er mikil heimsálfa og fjölbreytnin innan þeirra heimsálfu gríðarleg (2-3.000 tungumál og um 8.000 mállýskur segir sitt) en okkur Vesturlandabúum hættir um of til að setja allt þetta fjölskrúðuga mannlíf undir einn hatt.